اهمیت توجه به توانایی جامعه در شکل دهی و
مشارکت در کنش های جمعی
منتشرشده در هفته نامه صدا شماره ١٣
جمعه شب هفته گذشته ٢٣ آبان ماه بسیاری از
شهرهای کشور شاهد گردهم آیی هزاران شهروند ایرانی بودند. هرچند حضور جمعی مردم در
سال های اخیر بیش از قبل تکرار می شود، ولی همچنان امری نادر و بحث برانگیز است.
بویژه آنکه حضور جمعی اخیر از برخی جنبه ها متمایز از دیگر تجمع ها بود که آن را
حائز اهمیت و توجه می کرد. تجمع های گسترده در سوگ مرتضا پاشایی در شهرهای مختلف خودانگیخته
و خودسامان بود. شاید بتوان این حضور شهری را با شادی های پس از بازی ایران و
استرالیا در آذرماه ١٣٧٦ مقایسه کرد. اما همین
مقایسه، ویژگی های دیگری از این تجمع ها را برجسته می کند که "هماهنگی" در
محل تجمع و "انتشار" شیوه خاص -"همسرایی"- در گستره جغرافیایی
ملی از نمونه های آن است. در این یادداشت ضمن توضیح ویژگی های یادشده، به این
اشاره خواهم کرد که تجمع های مردمی اخیر از منظر مشارکت سیاسی-اجتماعی جامعه واجد
چه پیام یا پیام هایی برای ما و بویژه
دولتمردان است.
هماهنگی خودانگیخته و کنشهای جمعی خودسامان
روز جمعه ساعاتی بعد از خبر درگذشت مرتضی پاشایی
چندصد نفر از دوستداران او جلوی بیمارستان بهمن تجمع کردند. بلافاصله این خبر به
گستردگی در رسانه های آنلاین و شبکه های اجتماعی منتشر شد. متعاقب آن تنها چندساعت
بعد تجمع های خودجوش و خودانگیخته در شهرهای مختلف شکل گرفت: از شیراز و تبریز و
اصفهان و مشهد تا آبادان و بیرجند و قم و قزوین.(١) مکانهایی در ده ها
شهر در کل کشور بدون فراخوان رسمیِ نهاد، گروه و فردی و بدون آمادگی قبلی، تنها در
چند ساعت، محل تجمع دوستداران پاشایی شدند. نکته برجسته این تجمع ها نظم نسبی آنها
و معین بودن مکان تجمع ها برای مشارکتکنندگان بود. مقابل بیمارستان بهمن، پارک آب
و آتش و فضای بیرونی برج میلاد در تهران، خیابان هاشمیه مشهد، آرامگاه خیام در همدان، پارک دولت اهواز، بلوار
چمران شیراز نمونه دهها مکانی در کل کشور بودند که دوستداران پاشایی گردهم
آمدند. تجمع در مکانهای معین در شهرها
هرچند در برخی مناطق بهدلیل ضعف مدیریت شهری مشکلات ترافیکی ایجاد کرد، اما نشان
از آن دارد این تجمعها درحین خودانگیختگی از هماهنگی قابل ملاحظهای نیز برخوردارند.
درواقع افرادی که به دلیل احساسات یا قدردانی از هنرمند مورد علاقه خود آماده
گردهم آیی و سوگواری جمعی بودند مکانیزمی برای هماهنگی یافته که منجر به تجمع آنها
در مکان های معین شده است.
در اغلب گزارش ها شرکت کنندگان در تجمع ها از
شبکه های اجتماعی و سیستم های تلفن همراه به عنوان راه های آگاه شدن از تجمع یاد
کرده اند. درواقع مکان و زمان تجمع ها از طریق شبکه های اجتماعی و تلفن همراه هماهنگ شده
و به شکل فراخوان های غیررسمی به اطلاع افراد رسیده است. از منظر سازماندهی و
هماهنگی مرور این اتفاق نشان می دهد شبکه های اجتماعی تسهیل کننده و هماهنگ کننده تجمع بوده اند. این به این معناست
که حجم گستردهای از جامعه، بویژه جامعه جوان امکان هماهنگی تجمع از طریق شبکه های
غیررسمی را دارا هستند.
انتشار "همسرایی"
آنچه که در ویدئوهای تجمع ها
و گزارش های خبرگزاری ها جلب توجه می کند، همسرایی ترانه های معروف پاشایی توسط تجمع کنندگان
در سوگ او است. آنچه که در فرهنگ سوگواری ما امر تازه و نادری است. در سوگواری های
جمعی عمدتا شعارهای مذهبی و نوحههای حزن آلود از بلندگوها پخش یا گاهی همخوانی
می شوند و تجمع کنندگان عمدتا به احترام فرد درگذشته سکوت اختیار می کنند. پرسش آن
است که چگونه همسرایی آهنگ های پاشایی به مثابه یک خرق عادت چنین پرتعداد و
گسترده از نظر جغرافیایی و ناگهانی در تقریبا تمامی تجمع ها دیده می شود. می توان
تصور کرد این ویژگی از اولین گردهم آیی ها از تهران آغاز و به سرعت به دیگر شهرها
و دیگر تجمع های متعاقب آن سرایت یا انتشار پیدا می کند. انتشار (Diffusion) یکی از مبحث های مهم حوزه پژوهش کنشهای جمعی و جنبش های اجتماعی
است که چگونگی فرایند سرایت یک رفتار فردی یا تاکتیک جمعی از یک محل به محل دیگری و
فراگیری آن را بررسی می کند. انتشار می تواند بواسطه وجود رابطه های مستقیم بین
افراد مانند روابط اجتماعی یا غیرمستقیم مانند رسانه های مشترک یا تنها به واسطه
داشتن هویت مشترک گروهی اجتماعی صورت گیرد. بررسی انتشارِ همسرایی از تجمع تهران
در تنها چند ساعت به آبادان، بیرجند، کرمانشاه و دیگر شهرهای کشور ما را به وجود ارتباط های
تعریف شده یا تجربه شدهی انتشار در میان جمع گستردهای از شهروندان می رساند.
شبکه های اجتماعی شخصی و آنلاین و رسانه های اجتماعی و از آن مهمتر حس یک هویت
مشترک درمیان یک گروه بزرگ اجتماعی تسهیل کننده و مسیر انتشار همسرایی است. مسیر
و روابطی که می تواند حامل و منتشرکننده سریع هر پیام و تاکتیک دیگری نیز باشد.
نتیجه گیری
درگذشت هنرمند مردمی و غلبه
سرطان بر او بعد از یکسال مبارزه در جوانی، هرچند بسیار دردآور و ناراحت کننده
است اما واکنش اجتماعی بخش وسیعی از شهروندان قابل تامل و از جهاتی امیدوار کننده است.
از منظر مشارکت اجتماعی و کنش های جمعی مرور این پدیده نشان از وجود ارتباط های
وسیع و شکل گرفته بین بخش عمده ای از جامعه ی با پتانسیل مشارکت دارد. ارتباط هایی
که می تواند در زمان هایی هرچند مقطعی و موسمی، هم نقش خبررسانی و هم هماهنگی و هم
انتقال پیام، ایده و نظر را به راحتی بر عهده بگیرند. این پدیده بازگو کننده
توانایی جامعه در شکل دهی کنش های اجتماعی خودسامان و خودانگیخته است. آن توانایی
ارزشمندی که می تواند در جوامع به سامان به عنوان فرصت برای حل مشکلات و معضلات
اجتماعی شناسایی شود. در جامعه ما بسیاری مشکلات و معضلات وجود دارند که تنها توسط
دولت و با بخشنامه و دستور قابل حل نیستند. بویژه مشکلاتی که بخشی از آن ریشه در
فرهنگ و هنجارهای اجتماعی دارند. از این قبیل مشکلات که شاید بی شمار باشند می توان
از فراوانی تصادف های رانندگی، شیوع اعتیاد و مشکل کم آبی نام برد که حل آنها
نیاز به مشارکت جامعه برای آگاهی رسانی و تغییر الگوهای رفتاری و هنجاری و البته
حساس کردن رسانه ها و مسئولان با شکلگ یری کنشهای جمعی و جنبشهای اجتماعی دارد.
جامعه به شکل های گوناگون
-هم در مطالبه های مستقیما سیاسی و هم در خواست های غیرمستقیم سیاسی و هم در توجه
به موضوعات کاملا غیرسیاسی- توانایی، پتانسیل و اراده خود را در مشارکت سیاسی
اجتماعی در بهبود وضعیت جامعه و پیشرفت کشور و پیشبرد اصلاحات نشان می دهد. حال
وظیفه دولتمردان است که با نگاهی در چارچوب منافع ملی –و نه فقط نگاه امنیتی-
بااعتماد و اعتقاد به جامعه موانع مشارکت های جمعی مردمی را برداشته و ظرفیت پذیرش
کنش های جمعی را افزایش دهند.
(١) گزارش ایرنا از گردهمآییهای جمعه شب در شهرهای
مختلف:
http://www.irna.ir/fa/News/81386244/
