تقریبا یک ماه از آغاز
دور جدید درگیری در جنوب فلسطین اشغالی و هجوم ارتش اسرائیل به نوار غزه می گذرد.
هرچند در این یک ماه واکنش رسانههای رسمی و تریبون های
حکومتی کم و بیش مانند گذشته بوده است، اما واکنش جامعه ایرانی از نظر میزان
فعالیت و نوع نگاه به این واقعه (که شاید بهتر باشد آن را فاجعه انسانی بنامیم)
متفاوت و بی سابقه است. جامعه ایرانی به ویژه کنشگران غیررسمی جوانِ تغییرخواه و
افرادی که عموما به دلیل فرادستی صدای مراجع رسمی و حکومتی، یا پیش از این منفعل بودند
یا صدایشان به جایی نمی رسید، این بار بسیار پرصدا و فعال با این واقعه برخورد و تقریبا نگاهشان را بر دیگر مراجع غالب
کردند. جوانانی که حتی منتسب به آن بودند که بخشی شان روزی شعار نه غزه، نه لبنان را
در خیابان ها سرداده اند در این یک ماه غزه و فلسطین اصلی ترین دغدغه شان و پررنگ ترین
و جدّی ترین موضوع گفت وگوها و کنش هایشان است.
کنش هایی که از نظر شکل از مشارکت در تجمع مقابل سازمان ملل و تظاهرات روز قدس تا
برپایی کنش های نمادین و هنری و مشارکت در
کمپین های بین المللی و از نامه سرگشاده جمعی تا بازنشر نوشته ها و فیلم ها در
شبکه های اجتماعی آنلاین تنوع داشتند.
این کنش ها تا به آن حد
غیرقابل انتظار و درعین حال غیرقابل چشم پوشی بودند که بسیاری را بر توضیح آن برداشت.
گروهی آن را با بدبینی مشکوک دانسته و گروهی آن را بازگشت از اصول و عقاید دانستند.
ادعای این نوشته این است که برای ارزیابی و توضیح این واکنش غیرمنتظره و چشم گیر
نیاز است با نگاه و از دریچه جدیدی به این کنش ها و اعتراض ها نظر بیاندازیم.
برای توضیح این واکنش تامل
در دو پرسش اساسی بااهمیت است. آیا این
کنش های سازمان نیافته، بدون رهبری و عموما بدون هدف مشخص -به این معنا که هدف تاثیر
مستقیم بر تصمیمی سیاسی نداشته و راه حل مشخصی ارائه نمی دهد- را می توان نوعی از مشارکت
سیاسی جامعه یا اعتراض سیاسی جمعی دانست؟ و دیگر آنکه اصولا تاثیر این اقدامات چه
بود و چه خواهد بود؟ برای پاسخ به این دو پرسش ابتدا مروری کوتاه بر تعریف یا
برداشت دانش جامعه شناسی و سیاست از مشارکت سیاسی و از طرف دیگر بر شیوه ارزیابی دستاوردهای
کنش های جمعی خواهیم داشت. سپس این تعاریف و شیوه های ارزیابی را در موضوع عینی
مورد بحث به کار خواهیم گرفت.
شیوه های مشارکت
دهه ها یکی از دغدغه های جامعه شناسی و سیاست
بویژه در دموکراسی های جهان توضیح و پیشبینی روندِ مشارکت سیاسی اجتماعی شهروندان
است. عموما این روند با مفاهیمی چون سرمایه اجتماعی یا اعتراضات سیاسی گره خورده و
تلاش شده است با شیوه های متفاوت این مفاهیم اندازه گیری و به بحث گذاشته شوند. در
این راه در مقاطعی یافته ها نگران کننده بوده و به هشدارهایی در روند نزولی مشارکت
شهروندان انجامیده است. برای نمونه کمتر شدن اتفاق های جمعی و مشارکت کمتر افراد
جامعه در اجتماع ها یا سیر نزولی تعداد افراد عضو در احزاب و تشکل های رسمی هشداری
در کاهش سرمایه اجتماعی و به تبع آن نزول قدرت جامعه مدنی درنظر گرفته شده است. یا
سیر نزولی تناوب و مقیاس تظاهرات ها نشانه ای از کم شدن مشارکت یا بی تفاوتی جامعه
نسبت به سیاست و مشارکت های سیاسی اجتماعی ارزیابی شده است. اما واقعیت این است که
با وجود این گاه به گاه هشدارها و نگرانی ها و پیش بینی هایِ نزول مداخله شهروندان
در سیاست، هنوز، بویژه در دموکراسی های بالغ که دغدغه بیشتری برای مشارکت سیاسی
دارند، نشانه ملموسی در عدم مشارکت شهروندان به چشم نیامده است.
پژوهش هایی که محل ها و فضاهای غیرسنتی و جدیدِ
دور هم جمع شدن را نیز درنظر گرفته و محاسباتی که شیوه های متفاوت و نوظهورِ مشارکت
سیاسی که عموما با رشد تکنولوژی محقق شده اند را دخیل کرده اند سطح ثابت مشارکت
سیاسی اجتماعی شهروندان اروپایی و آمریکایی در پنجاه سال گذشته را ثابت کرده و
نشان داده اند.(١) واقعیت این است که مساله اصلی در توضیح مشارکت سیاسی و ارزیابیِ توانمندیِ
جامعه مدنی، فهم شیوه هایی است که جامعه با توجه به امکانات، تغییرهای کلان در سیاست
و شیوه های زندگی، برای مشارکت سیاسی و
تاثیر بر سرنوشت سیاسی اتخاذ می کند و گاهی خود را با آن تغییرات سازگار می کند.
امروزه لزوما عضویت در احزاب و سازمان های سیاسی و مشارکت در کنش های منسوب به آن
شیوه های معمول مشارکت شهروندان جدید نیست. بلکه گروه های غیررسمی یا حتی شکل هایی
از اجتماع های منعطف با پیوندهای ضعیف خود می توانند محمل های مشارکت سیاسی
شهروندان باشند که نادیده گرفتن آن ها یا دست کم گرفتن اثر آن ها ما را در نتیجه گیریهایمان
به خطا خواهد کشاند.
دستاوردهای مشارکت
جنبش های اجتماعی و کنش های
جمعی عموما با گستردگی مشارکت کنندگان و توان بسیج مردمی شان شناخته و بررسی
و با میزان تحقق وعده های مستقیما سیاسیشان و تاثیری که در خط مشی های سیاسی می گذارند
ارزیابی می شوند. ولی کنش های جمعی عموما تأثیراتی در ابعاد گسترده تری از اهداف و
وعده های سیاسی اولیه و همینطور دلایل
اولیه شکل گیری شان برجای می گذارند و چه بسا پیامدهای ناخواسته و غیرمستقیم کنش های
جمعی مردمی به مراتب ماندگارتر و بااهمیت تر از اهداف مستقیما سیاسی باشند. از آن جمله
است تغییرات فرهنگ سیاسی و حتی هنجارهای اجتماعی، تاثیر بر فهم و ادبیات سیاسی بر
موضوعی خاص و همان طور تأثیرات بر سامان و سازمان نیروهای سیاسی.
هرچند یک کنش جمعی یا
اعتراض سیاسی درتلاش است خواست هایش و موجودیتش از سوی مسئولان و حکومت شناسایی
شود ولی درعین حال تلاش می کند تا افکار عمومی را نیز تحت تاثیر قرار دهد و با خود
همراه کند. اینکه چقدر موفق می شود سیاست جاری را تحت تاثیر قرار دهد یک بحث در
دستاوردهای کنش جمعی است اما اینکه چقدر افکار عمومی متاثر می شود بحث دیگری است
که باید مورد توجه قرار گیرد. نکته دیگر آن است که در هر کنش جمعی ای ما
شاهدیم که سامان های جدید سیاسی ای شکل می گیرد و هویت های جمعی جدیدی خلق یا
تقویت می شود. حتی افراد مشارکت کننده در اغلب موارد پس از مشارکت در کنشی جمعی خود را بیشتر
به عنوان یک فعال سیاسی یا یک کنشگر اجتماعی، مدنی شناسایی می کنند. این هر دو برای جوامعی که بویژه دارای سازمان های
سیاسی متشکل و قدرتمند نیستند و از سوی دیگر مشارکت سیاسی سنتی نهادینه و هنجاری
تعریف شده نیست حائز اهمیت ویژه است. نکته اصلی آن است که در
ارزیابی دستاوردهای کنش های جمعی، مشارکت سیاسی شهروندان و اعتراضات سیاسی نباید
تنها بر تاثیرات مستقیم سیاسی تمرکز کرد.
نتیجه
حال اگر به دو پرسش
ابتدایی نوشته بازگردیم از هر دو نظر پاسخ ما مثبت خواهد بود. واکنش های یک ماهه
اخیر که بازتاب آن در شبکه های اجتماعی و حضور در محل های عمومی به روشنی به چشم
آمدند، هم شیوه هایی از مشارکت سیاسی
شهروندان و کنش های جمعی سیاسی بوده اند و هم دستاورد مثبت برای جامعه
سیاسی و اجتماع به همراه دارند.
اعتراضات سیاسی و مشارکت سیاسی اجتماعی دیگر
محدود به عضویت در سازمان های سیاسی و مشارکت در شیوه های معمول اعتراضی مانند
تظاهرات، تجمع و اعتصاب نیست. بلکه شیوه های مشارکت در سرنوشتِ سیاسی به مراتب
متنوعتر و گسترده تر از گذشته شده اند. با توجه به امکانات و فضای موجود سیاسی در
ایران کمپین های آنلاین، نامه نویسی های جمعی، حتی فعالیت ها درشبکه های اجتماعی شخصی در جهت تغییر رویکرد
یا باور سیاسی دوستان و نزدیکان، از شیوه های مشارکت سیاسی اجتماعی می توانند باشند.
در مواجهه با کشتار غزه ما شاهد شکل های متنوع و گسترده چنین کنش هایی بودیم که
جملگی مستقل ازتشکل ها و مراجع رسمی و متفاوت از شکل های معمول اعتراض بودند.
دستاوردهای این کنش ها و واکنش ها را هم نمی توان
تنها در نتیجه مستقیم سیاسی آن که در رابطه با توقف حمله نظامی اسرائیل یا
برداشتن حمایت غرب بویژه آمریکا از جنایات اسرائیل است، ارزیابی کرد. بلکه
دستاوردهای داخلی این کنش ها به مراتب چشمگیرتر می تواند
باشد. در زمینه این کنش ها گفتمان و ادبیاتی درحال خلق و توسعه است که مستقل از رویکردهای سیاسی سنتی که از دریچه اقتدارگرایی یا افراط گرایی یا با انگیزه منافع
سیاسی به تحولات نگاه می کنند شکل گرفته است. در کنشهای صورت گرفته ما شاهد تلاش
برای بازشناسی تاریخی درگیری فلسطین و اسرائیل هستیم. شناخت بلاواسطه و ملموس سیاست
بین المللی و معادلات و فاکتورهای دخیل در آن اتفاقی است که بسیاری از شهروندان برای
اولین بار آن را درمی یابند. درعین حال در خلال این کنش ها شاهد شکل گیری و قوام هویت های
جدید هستیم و پیوندها و شبکه هایی از کنشگران غیررسمی بوجود آمده که برای
جامعه ما غنیمت است. این ها همه جدا از تاثیری است که این موج بر ادبیات رسمی و
دیگر حلقه های رسمی تر سیاسی گذاشته است.
واقعیت این است که واکنشِ
عمده جریان فعال سیاسی جوان کشور به فجایع غزه و حمله اسرائیل به مردم بی دفاع
نه به دست هایی پشت پرده مرتبط است و نه تجدید نظر در باورهای اصلاح طلبانه و
تغییرخواهانه. بلکه کنشی درامتداد تقویت پیوندهای مشارکت جویان جوان تغییرخواه و
در قوام ادبیاتی اصلاح جویانه مستقل و بدور از نگاه سیاه و سفید و مسالمت جویانه و
معتدل است.
(١) برای نمونه نگاه کنید به:
McCarthy, J. D., Rafail, P., & Gromis, A. (2013). Recent trends in public protest in the U.S.A.: The social movement society thesis revisited. In J. van Stekelenburg, C. Roggeband, & B. Klandermans (Eds.), The future of social movement research (pp. 369-396). Minneapolis: Minnesota Press.
