صفحات

۱۳۹۳ آذر ۲, یکشنبه

سوگواری فرصتی برای حضور

اهمیت توجه به توانایی جامعه در شکل ­دهی و مشارکت در کنش­ های جمعی

منتشرشده در هفته نامه صدا شماره ١٣


جمعه شب هفته گذشته ٢٣ آبان­ ماه بسیاری از شهرهای کشور شاهد گردهم­ آیی هزاران شهروند ایرانی بودند. هرچند حضور جمعی مردم در سال­ های اخیر بیش از قبل تکرار می­ شود، ولی همچنان امری نادر و بحث­ برانگیز است. بویژه آن­که حضور جمعی اخیر از برخی جنبه­ ها متمایز از دیگر تجمع­ ها بود که آن را حائز اهمیت و توجه می­ کرد. تجمع­ های گسترده در سوگ مرتضا پاشایی در شهرهای مختلف خودانگیخته و خودسامان بود. شاید بتوان این حضور شهری را با شادی­ های پس از بازی ایران و استرالیا در آذرماه ١٣٧٦  مقایسه کرد. اما همین مقایسه، ویژگی­ های دیگری از این تجمع­ ها را برجسته می­ کند که "هماهنگی" در محل تجمع و "انتشار" شیوه­ خاص -"هم­سرایی"- در گستره جغرافیایی ملی از نمونه­ های آن است. در این یادداشت ضمن توضیح ویژگی­ های یادشده، به این اشاره خواهم کرد که تجمع­ های مردمی اخیر از منظر مشارکت سیاسی-اجتماعی جامعه واجد چه پیام یا  پیام­ هایی برای ما و بویژه دولتمردان است.

هماهنگی خودانگیخته و کنش­های جمعی خودسامان
روز جمعه ساعاتی بعد از خبر درگذشت مرتضی پاشایی چندصد نفر از دوست­داران او جلوی بیمارستان بهمن تجمع کردند. بلافاصله این خبر به گستردگی در رسانه ­های آنلاین و شبکه­ های اجتماعی منتشر شد. متعاقب آن تنها چندساعت بعد تجمع­ های خودجوش و خودانگیخته در شهرهای مختلف شکل گرفت: از شیراز و تبریز و اصفهان و مشهد تا آبادان و بیرجند و قم و قزوین.(١) مکان­هایی در ده ­ها شهر در کل کشور بدون فراخوان رسمیِ نهاد، گروه و فردی و بدون آمادگی قبلی، تنها در چند ساعت، محل تجمع دوست­داران پاشایی شدند. نکته برجسته این تجمع­ ها نظم نسبی آن­ها و معین­ بودن مکان تجمع­ ها برای مشارکت­کنندگان بود. مقابل بیمارستان بهمن، پارک آب و آتش و فضای بیرونی برج میلاد در تهران، خیابان هاشمیه مشهد،  آرامگاه خیام در همدان، پارک دولت اهواز، بلوار چمران شیراز نمونه ده­ها مکانی در کل کشور بودند که دوست­داران پاشایی گردهم آمدند. تجمع در مکان­های معین  در شهرها هرچند در برخی مناطق به­دلیل ضعف مدیریت شهری مشکلات ترافیکی ایجاد کرد، اما نشان از آن دارد این تجمع­ها درحین خودانگیختگی از هماهنگی قابل ملاحظه­ای نیز برخوردارند. درواقع افرادی که به دلیل احساسات یا قدردانی از هنرمند مورد علاقه خود آماده گردهم­ آیی و سوگ­واری جمعی بودند مکانیزمی برای هماهنگی یافته که منجر به تجمع آن­ها در مکان­ های معین شده­ است.  
در اغلب گزارش­ ها شرکت­ کنندگان در تجمع ­ها از شبکه­ های اجتماعی و سیستم­ های تلفن همراه به عنوان راه­ های آگاه­ شدن از تجمع یاد کرده­ اند. درواقع مکان و زمان تجمع ­ها از طریق شبکه ­های اجتماعی و تلفن همراه هماهنگ­ شده و به شکل فراخوان­ های غیررسمی به اطلاع افراد رسیده ­است. از منظر سازمان­دهی و هماهنگی مرور این اتفاق نشان می­ دهد شبکه­ های اجتماعی تسهیل­ کننده و هماهنگ­ کننده تجمع بوده­ اند. این به این معناست که حجم گسترده­ای از جامعه، بویژه جامعه جوان امکان هماهنگی تجمع از طریق شبکه­ های غیررسمی را دارا هستند.

انتشار "هم­سرایی"
آنچه که در ویدئوهای تجمع ­ها و گزارش های خبرگزاری­ ها جلب توجه می­ کند، هم­سرایی ترانه­ های معروف پاشایی توسط تجمع­ کنندگان در سوگ او است. آن­چه که در فرهنگ سوگ­واری ما امر تازه و نادری است. در سوگ­واری­ های جمعی عمدتا شعارهای مذهبی و نوحه­های حزن­ آلود از بلندگوها پخش یا گاهی هم­خوانی می ­شوند و تجمع­ کنندگان عمدتا به احترام فرد درگذشته سکوت اختیار می­ کنند. پرسش آن است که چگونه هم­سرایی آهنگ­ های پاشایی به مثابه یک خرق عادت چنین پرتعداد و گسترده از نظر جغرافیایی و ناگهانی در تقریبا تمامی تجمع­ ها دیده می­ شود. می­ توان تصور کرد این ویژگی از اولین گردهم­ آیی­ ها از تهران آغاز و به سرعت به دیگر شهرها و دیگر تجمع­ های متعاقب آن سرایت یا انتشار پیدا می­ کند. انتشار (Diffusion) یکی از مبحث های مهم حوزه پژوهش کنش­های جمعی و جنبش ­های اجتماعی است که چگونگی فرایند سرایت یک رفتار فردی یا تاکتیک­ جمعی از یک محل به محل دیگری و فراگیری آن را بررسی می­ کند. انتشار می­ تواند بواسطه وجود رابطه ­های مستقیم بین افراد مانند روابط اجتماعی یا غیرمستقیم مانند رسانه ­های مشترک یا تنها به­ واسطه داشتن هویت مشترک گروهی اجتماعی صورت گیرد. بررسی انتشارِ هم­سرایی از تجمع تهران در تنها چند ساعت به آبادان، بیرجند، کرمانشاه و دیگر شهرهای کشور ما را به وجود ارتباط­ های تعریف­ شده یا تجربه­ شده­ی انتشار در میان جمع گسترده­ای از شهروندان می­ رساند. شبکه­ های اجتماعی شخصی و آنلاین و رسانه ­های اجتماعی و از آن مهم­تر حس یک هویت مشترک درمیان یک گروه بزرگ اجتماعی تسهیل­ کننده و مسیر انتشار هم­سرایی است. مسیر و روابطی که می­ تواند حامل و منتشرکننده سریع هر پیام و تاکتیک دیگری نیز باشد.

نتیجه ­گیری
درگذشت هنرمند مردمی و غلبه سرطان بر او بعد از یک­سال مبارزه در جوانی، هرچند بسیار دردآور و ناراحت­ کننده است اما واکنش اجتماعی بخش وسیعی از شهروندان قابل تامل و از جهاتی امیدوار کننده­ است. از منظر مشارکت اجتماعی و کنش­ های جمعی مرور این پدیده نشان از وجود ارتباط ­های وسیع و شکل­ گرفته بین بخش عمده­ ای از جامعه­ ی با پتانسیل مشارکت دارد. ارتباط­ هایی که می­ تواند در زمان­ هایی هرچند مقطعی و موسمی، هم نقش خبررسانی و هم هماهنگی و هم انتقال پیام، ایده و نظر را به­ راحتی بر عهده بگیرند. این پدیده بازگو کننده توانایی جامعه در شکل­ دهی کنش­ های اجتماعی خودسامان و خودانگیخته است. آن توانایی ارزشمندی که می ­تواند در جوامع به­ سامان به عنوان فرصت برای حل مشکلات و معضلات اجتماعی شناسایی شود. در جامعه ما بسیاری مشکلات و معضلات وجود دارند که تنها توسط دولت و با بخشنامه و دستور قابل حل نیستند. بویژه مشکلاتی که بخشی از آن ریشه در فرهنگ و هنجارهای اجتماعی دارند. از این قبیل مشکلات که شاید بی­ شمار باشند می­ توان از فراوانی تصادف­ های رانندگی، شیوع اعتیاد و مشکل کم ­آبی نام برد که حل آن­ها نیاز به مشارکت جامعه برای آگاهی­ رسانی و تغییر الگوهای رفتاری و هنجاری و البته حساس کردن رسانه­ ها و مسئولان با شکل­گ یری کنش­های جمعی و جنبش­های اجتماعی دارد.
جامعه به شکل­ های گوناگون -هم در مطالبه­ های مستقیما سیاسی و هم در خواست­ های غیرمستقیم سیاسی و هم در توجه به موضوعات کاملا غیرسیاسی- توانایی، پتانسیل و اراده خود را در مشارکت سیاسی اجتماعی در بهبود وضعیت جامعه و پیشرفت کشور و پیشبرد اصلاحات نشان می­ دهد. حال وظیفه دولت­مردان است که با نگاهی در چارچوب منافع ملی –و نه فقط نگاه امنیتی- بااعتماد و اعتقاد به جامعه موانع مشارکت­ های جمعی مردمی را برداشته و ظرفیت پذیرش کنش­ های جمعی را افزایش دهند.

(١گزارش ایرنا از گردهم­آیی­های جمعه شب در شهرهای مختلف: 
http://www.irna.ir/fa/News/81386244/